قارچ ها

قارچها Fungi:

تنظیم و نگارش: تیم آموزشی ویکی کاکتوس.
با تشکر از سرکار خانم مهندس قاسمی.
قارچها مهمترین عامل بیماری زا در گیاهان هستند و چون فاقد کلروفیل می باشند مواد غذایی مورد نیاز خود را بصورت انگل اجباری از گیاهان زنده و یا بطور انگل از مواد مرده تامین می کنند.
تعداد قارچهای شناخته شده در ایران بیش از ١۶۰۰ گونه است که بیشتراین گونه ها در گیاهان عامل بیماری می باشند.
در حال حاضر میکرولوژیست ها واژه قارچ را به موجوداتی اطلاق میکنند که فاقد ریشه ساقه، برگ، کلروفیل و سیستم آوندی باشند و تولید اسپور نمایند. اندام رویش قارچها به نام ریسه (هیف) خوانده می شود و به مجموعه هیف میسلیوم می گویند.
بعضی از قارچ ها مثل کپک سبز (penicillium) و کپک سیاه (aspergillus) از مربا تا چرم تغذیه می کنند. در حالی که برخی دیگر ( بخصوص آنهایی که پارازیت اجباری هستند) دارای میزبان اختصاصی می باشند و بعضی فقط به یک گونه و حتی به یک واریته!! حمله می نمایند.
قارچها به منظور رشد و تکثیر، به دمایی در بازه ۰ تا ۳۰ درجه سانتی گراد نیازمند هستند اما در برخی از اوقات دیده شده است که قارچها توانسه اند تا دمای -۱۹۵ درجه سانتی گراد را نیز تحمل نموده و بقای خود را حفظ نمایند.
قارچ ها بر خلاف باکتری ها pH اسیدی (۴/۵ – ۶) را دوست دارند.
نور برای قارچها مهم نیست ولی برخی از قارچها برای تولید اسپور نیاز به نور دارند.
طبقه بندی قارچ ها:

تولید مثل در قارچ ها:
قارچها در تولید مثل خود، اسپور (spor) تولید می کنند. اسپور ها علاوه بر وسیله تکثیر سبب انتشار قارچها از نقطه ای به نقطه دیگر نیز می شوند و همچنین موجب بقای قارچ ها از سالی به سال دیگر می شوند. با جوانه زدن اسپور، لوله یا رشته کوتاهی به نام لوله تندش (germ tube) ظاهر می شود که پس از رشد، هیف قارچ را تشکیل میدهد. اسپور قارچ ها به دو طریق جنسی و غیر جنسی تشکیل می گردند.

تولید مثل جنسی:
در تولید مثل جنسی یک قارچ، گامت (هسته) اندامهای جنسی نر و ماده دخالت دارند. با عمل ترکیب بین دو اندام جنسی نر و ماده سلول تخم (زیگوت) تشکیل می گردد.
به اندام هایی که سلول جنسی یا گامت ها داخل آن قرار دارند گامتانژیوم اطلاق می شود. تولید مثل جنسی طی سه مرحله زیر انجام می شود:
۱. مرحله پلاسموگامی: اختلاط گامت های نر و ماده.
۲. مرحله کاریوگامی: یکی شدن هسته های گامت های نر و ماده.
۳. مرحله هاپلوئیدی (تقسیم هسته با کاهش کروموزومی): هسته یکبار به شکل میوز و یکبار به شکل میتوز به چهار هسته هاپلوئید تقسیم می شود.
تولید مثل غیرجنسی:
در تولید مثل غیر جنسی گامت ها یا اندام های جنسی نر و ماده نقشی ندارند. این تولید مثل در تکثیر و گسترش قارچ ها با اهمیت تر از تولید مثل جنسی می باشد و در یک فصل زراعی چندین بار تکرار می شود.
تولید مثل غیر جنسی در قارچها به طریق زیر انجام می شود:
۱. قطعه قطعه شدن هیف
۲. تقسیم سلولی
۳. جوانه زنی
۴. تولید کلامیدوسپور
۵. تولید اسپور

علائم ظاهری بیماری های قارچی:
قارچها علائم عمومی روی میزبانهای خود تولید می کنند و این علائم ممکن است به طور جداگانه روی میزبان های مختلف، یا همزمان روی یک گیاه یا به دنبال یکدیگر روی یک میزبان ظاهر شوند.
به طور کلی قارچها با تولید نکروز ( Necrosis) یا بافت مردگی عمومی یا موضعی، ایجاد هیپرتروفی (Hypertrophy) یا افزایش حجم بافت، ایجاد هیپوپلازی (Hypoplasis) یا کوتولگی اندامهای گیاهی و یا تمام گیاه و ایجاد هیپرپلازی (Hyperplasia) یا رشد بیش از حد قسمتهایی از گیاه یا تمام گیاه موجب از بین رفتن بافت های گیاهی یا به طور کلی از بین رفتن گیاه خواهند شد.
در بسیاری از بیماری ها عامل بیماری در سطح میزبان رشد کرده، اندام های مختلفی روی سطح میزبان تولید می کند. این اندام ها شامل میسلیوم، سختینه، کنیدیوفورم، اندام باروری، اسپورها و… می باشند که اینها نشان (sign) خوانده می شود.
معمولی ترین علائم نکروز شامل پوسیدگی ریشه (root rot)، پوسیدگی پایه ساقه ( Basil stem rot)، پوسیدگی خشک و پوسیدگی نرم (Soft rots and dry rots) یا زوال ساقه یا کاهش رشد می باشد.
علائمی که مربوط به هیپرتروفی و هیپرپلازی و نقص اعضای گیاه می گردند عبارتند از:
ریشه گرزی یا ریشه دوکی، گال، زگیل یا وارت، پیچیدگی برگ و پژمردگی.
انواع پوسیدگی:
پوسیدگی ذغالی:

عامل بیماری Macrophomim phaseoli
در این بیماری لکه های آب سوخته که بعدا سیاه می شوند روی ریشه به وجود می آیند، تعداد زیادی سختینه های سیاه رنگ روی قسمت های آوندی ساقه به وجود می آیند که توسط همین سختینه ها بیماری به خوبی تشخیص داده می شود. سختینه های قارچ کوچک سیاه و به تعداد زیاد روی اندام بیمار گیاه و ریشه دیده می شوند. قارچ ها از ریشه وارد گیاه شده و خود را به ساقه می رسانند و مرگ گیاهچه نیز اتفاق می افتد. هنگامی که دمای خاک ۳۷ درجه سانتی گراد باشد برای توسعه بیماری مناسب است و اگر دما بالاتر یا پایین تر از این درجه باشد از شدت بیماری کاسته می شود.
پیشگیری و درمان:
رعایت تناوب آبدهی، تعادل در میزان کود دهی (اجتناب از دادن کود ازته به مقدار زیاد و همچنین کود پتاسه به میزان کافی) در کنترل و پیشگیری این بیماری موثر است.

بیماری مرگ گیاهچه (Damping off):

این بیماری انتشار جهانی دارد و در غالب مناطق ایران نیز سبب پوسیدگی بذر، مرگ یا از پا افتادگی گیاهچه، پوسیدگی ریشه و ساقه و پوسیدگی نرم اندام های ذخیره ای می شود.
عامل بیماری مرگ گیاهچه قارچهای پی تیوم، فیتوفترا و بعضی از قارچهای خاکزی دیگر مانند فوزادیوم، اسکلروتیوم و زیروکوتینا می باشند. ولی غالباً گونه قارچ های پی تیوم عامل مرگ گیاهچه می باشند که یکی از معروفترین گونه های آن Pythium debaryanum می باشد. هیف این قارچ داخل سلولی است و هوستوریوم تولید نمی کنند.
قارچ زمستان را بصورت اسپور در خاک و یا بقایای گیاهی آلوده سپری می کند، در بهار پس از مساعد شدن هوا در صورتی که دمای محیط بین ۱۰-۱۸ درجه سانتی گراد باشد محتویات اسپور مستقیما جوانه زده، تولید لوله تندش می کند. زئوسپورها پس از مدت کوتاهی تاژک های خود را از دست می دهند، دیواره ای به دور آنها کشیده شده و به صورت کیست در می آیند. معمولا در اواخر فصل رشد در تحت شرایط نامساعد، قارچ بخاطر بقای خود تولید گامت نر (آنتریدی) و گامت ماده (اُاُگن) می کند و از آمیزش دو گامت نر و ماده سلول تخم (اسپور) به وجود می آید.
علائم بیماری بسته به سن گیاه فرق می کند، اگر بذر گیاه حساسی در زمین آلوده به پی تیوم کاشته شود جوانه نزده و می پوسد. یا اینکه جوانه زده و گیاهچه آن قبل از خروج از خاک مورد حمله قرار می گیرد و از بین می رود.
حالتهای بیماری مرگ گیاهچه:
حالت pre-emergence damping off:
گیاهچه ها به علت آن که بافت استحکامی آن ها هنوز کامل نشده است بسیار حساس هستند و مناسب برای نفوذ قارچ می باشند. بنابراین سبز نشدن بذرهای کاشته شده را می توان یکی از احتمالات آلودگی خاک به این بیماری ذکر کرد.
حالت post-emergence damping off:
مرگ گیاهچه ممکن است پس از خروج از خاک صورت گیرد، در این صورت محل یقه و ریشه پوسیده شده و بسیار باریک می شود، بطوریکه محل های باریک شده تحمل وزن اندام های هوایی گیاهچه را نخواهد داشت، در نتیجه گیاهچه به زمین افتاده و می پوسد.
در گیاهان مسن تر علائم بیماری بصورت لکه هایی روی ساقه ظاهر می گردد. این لکه ها ممکن است به هم متصل شده و دور تا دور ساقه را بپوشانند و سبب مرگ گیاه شوند ولی غالباً در این گونه گیاهان ریشه های فرعی مورد حمله قرار می گیرند و علائم پژمردگی، کوتولگی، مرگ قسمت های هوایی از خود نشان می دهند.
پیشگیری و درمان:
ضد غفونی کردن بذور با سمومی نظیر کاربوکسین و بتابندازول به نسبت دو به هزار.
ضد عفونی خاک گلدان یا خزانه چند روز قبل از کاشت با فرمالین به نسبت دو به صد بطوری که تا عمق ۱۰ سانتیمتر آن خیس شود.
کاهش دفعات آبیاری و کاشت بذر با فاصله کافی در خاک.
اجتناب از دادن کودهای ازته به مقدار زیاد در خاک شدت بیماری را کاهش می دهد.
پوسیدگی بنفش ریشه:
قارچ Helicobasidium purpureum عامل بیماری مخرب بافت های ریشه بوده و سبب فساد و پوسیدگی آنها می گردد. بافت پوسیده به رنگ قهوه ای در آمده و سطح قارچی آنها از پوشش بنفش رنگ میسلیوم قارچ عامل بیماری پوسیده می شود.
پوسیدگی ممکن است یک قسمت یا تمام ریشه را مبتلا کند، که در این صورت اندام های فوقانی گیاه رشدشان متوقف، زرد و گاهی پژمرده شده و سرانجام می میرد. گاهی پس از پوسیدگی پوست، ریشه به طور نا منظم ترک میخورد و بافت زیر پوست تغییر رنگ داده و عمق منطقه آلودگی بستگی به شدت بیماری دارد.
پیشگیری و درمان:
زهکشی مناسب، آهک زدن به خاک های اسیدی در کاهش بیماری تاثیر دارد؛ چون در خاک های مرطوب، اسیدی، سنگین و بدون آهک خسارت بیماری شدیدتر خواهد شد.
پوسیدگی نرم گیاهان زینتی:

پوسیدگی نرم غالباً بوسیله باکتری Ervinia carotovara به وجود می آید. این باکتری بصورت منفرد یا زنجیره ای دیده می شود.
علائم این بیماری تقریبا روی میزبان های مختلف شبیه به هم هستند. ابتدا در منطقه مورد حمله لکه کوچک آبکی ظاهر می شود که تدریجا بزرگ و عمیق تر شده و یا کمی تاول زده به نظر میرسد. لکه ها ابتدا داری حاشیه مشخص هستند و بعدا بصورت لکه هایی با حاشیه نامنظم و لزج با توده ای از سلول های متلاشی شده جلب توجه می کنند. آلودگی با کوتولگی، پژمردگی و مرگ اندامهای هوایی گیاه بیمار جلب توجه می کند.
از جمله ویژگی های این باکتری می توان به غیرهوازی بودن، داشتن ۲ تا ۶ تاژک، تولید کپسول نکردن و همچنین از بین رفتن آن در دمای ۵۰ درجه سانتیگراد اشاره نمود.
عامل بیماری زمستان را در اندامهای آلوده گیاهی، خاک و شفیره حشرات سپری کرده و همچنین از طریق عدسک ها یا زخم ناشی از حشرات و… وارد اندامهای گیاهی شده و عفونت ایجاد می کند.
باکتری بعد از رخنه به داخل بافت از مایع بین سلولی و یا داخل سلولهای زخمی شده پارانشیم تغذیه می کند و تکثیر می یابد، سپس با ترشح مقدار زیادی آنزیم (به نام پکتولیتیک) و به نسبت کمتری آنزیم (سلولولیتیک) باعث تجزیه مواد پکتنی موجود بین سلولها و دیواره سلولی شده که در نهایت دیواره سلولزی ( بدنه گیاه) نرم می شود. در نتیجه آب داخل سلول به فضای بین سلول تراوش می کند، سلولها پلاسمولیز شده و میمیرند.
پیشگیری و درمان:
کنترل بیماری پوسیدگی براساس اقدامات بهداشتی استوار است.
سموم حشره کش، محلول بردو و آنتی بیوتیک استرپتومایسین در کاهش خسارات و کنترل بیماری استفاده می شود.
پوسیدگی تار عنکبوتی ریشه:
قارچ Rosellinia necatrix عامل بیماری این پوسیدگی می باشد.
قارچ عامل بیماری ابتدا رشته های مویین و جوانتر را مورد حمله قرار داده و سپس به طرف ریشه اصلی توسعه یافته ، بطوریکه روی سطح ریشه های مرده و بخصوص ریشه اصلی و بیشتر در شرایط مرطوب، میسلیوم های خاکستری متمایل به سفید یا سبز متمایل به خاکستری قارچ که بعدا به رنگ قهوه ای در می آیند با چشم دیده می شود. رشته های میسلیوم به صورت بین سلولی یا داخل سلولی به تدریج در بافت پوست و چوب رشد نموده و سرانجام بافت چوبی و آبکشی و اشعه میانی را پر می کند. محتویات سلول های میزبان که در اطراف رشته های میسلیوم قرار دارند به رنگ قهوه ای در می آیند و در ابتدا در رشته ها دانه های نشاسته ای تشکیل می شود. سرانجام ورقه های بین سلولی حل شده و دیواره های سلول ها از بین می رود. در نهایت الیاف چوبی به همراه یک توده ژلاتینی بر جای می ماند.
بعد از مرگ ریشه رشته های خاکستری و مشخص عامل بیماری ناپدید شده و سختینه های بسیار زیادی که اغلب بصورت تک های سیاه رنگی است روی پوست ریشه تشکیل می گردد و سپس روی سختینه های مذبور کنیدیوفورهای قهوه ای رنگ و فرچه ای مانند که اصطلاحا ماکریوم گفته می شود به وجود می آیند.
در ایران کوریوم های قارچی برای اولین بار در شهر نوشهر دیده شده است. پس از گذشت چندین سال که ریشه قطورتر و نیز کاملا فاسد گردید پریستیوم های کروی شکل مرحله جنسی قارچ تشکیل می شود. در طبیعت این اندام ها بندرت دیده می شود.
پیشگیری و درمان:
برای مبارزه با قارچ عامل این بیماری، قارچکش های بنومیل و توپسین M-70 با مقدار مصرفی ۲۰ گرم ماده موثر در واحد متر مربع کاملا از ایجاد بیماری جلوگیری کرده و کلیه میسلیوم قارچ را از بین خواهد برد.
پوسیدگی قارچ عسلی:

قارچ عامل این پوسیدگی Armillaviella mellea می باشد.
قارچ عامل این بیماری پلی فاژ بوده و دارای میزبان های متعدد می باشند. بر اثر حمله قارچ به ریشه و از بین بردن اندامهای فوقانی، سرانجام تمام گیاه خشک شده و چنانچه خاک اطراف گیاه کنار زده شود زیر پوست ریشه اصلی و ریشه های فرعی ورقه های کرمی رنگ میسلیوم های قارچ دیده می شود. اسپور قارچ های عسلی روی پایه های بازیدیوم و چهار به چهار قابل تمیز می باشند. این قارچ اغلب زندگی ساپورفیتی داشته و روی ریشه های مرده و پوسیده می تواند زندگی کند ولی با کاشت گیاهان حساس این قارچ در خاک زندگی انگلی خود را شروع کرده و رشد ریزومورفها و حمله آنها به ریشه باعث انهدام گیاه خواهد شد.
این قارچ به سهولت در محیط غذایی مصنوعی و بویژه روی مالت آگار می روید و مناسبترین در جه حرارت برای رشد آن ۵/۱۷ – ۵/۲۴ در جه سانتی گراد، با رطوبت نسبی ۸۰-۹۰% می باشد.
پیشگیری و درمان:
مبارزه شیمیایی علیه این بیماری چندان موثر نیست و باید اقدامات زراعی از قبیل آبیاری کمتر و جلوگیری از انتشار قارچ را اعمال نمود.
قارچ Trichoderma viride انگل طبیعی آرمیلاریا بوده و در خاکهایی که این قارچ وجود داشته باشد آرمیلاریا را قلع و قم می نمایند.
برای جلوگیری از پیشرفت بیماری، گیاهان آلوده را بایستی با ریشه از زمین خارج کرده و جای آن را با آب آهک، فرمالین ۵۰% و یا محلول بردو ضد عفونی کرد.
ریختن ۳۰-۴۰ گرم سولفات آهن در متر مربع خاک نیز موثر است.
توصیه ویکی:
بطور کلی عوامل پوسیدگی، عموما حملات قارچی می باشند که در مورد پوسیدگی های ریشه، قارچ های خاکزی نقش بسزایی را ایفا می کنند. مهمترین قارچهای عامل بیماری پوسیدگی عبارتند از: قارچ فیتوفترا، پیتیوم، رایزوکتونیا، فوزاریوم، آرمیلاریا و روزپلینا که این عوامل با شرایطی همچون خاک سنگین، تهویه ناکافی خاک (تخلخل پایین) شدت خسارت را افزایش داده و قدرت کنترل را کاهش می دهند.
علائم کلی در قسمت های هوایی گیاه بصورت کندی رشد، ریزش برگها و زردی آنها می تواند زنگ خطری برای احتمال بروز پوسیدگی باشد، پس بعنوان پیشگیری همیشه به هنگام تعویض گلدان به مواردی چون: تغییر رنگ پوست ریشه به قهوه ای و سیاه، لهیده شدن بافت و گاهی بوی نامطبوع دقت نماید.
منابع:
منابع مطالب:
۱. فیتوپاتولوژی و بیماری های مهم گیاهی ایران (بهداد ابراهیم)
۲. بیماری های گلدهی جلد ۱ و۲ (اخوت محمود)
۳. قارچ های ایران نشریه ۱۰ (ارشاد جعفر)
۴. بیماری های گیاهان زینتی (اسکندری مزبور)
۵. بیماری های سبزی و سیفی و روشهای مبارزه (اعتباریان حسن رضا)
۶. بیماری های درختان میوه ایران (بهداد ابراهیم)
منابع تصاویر:
۱. www.uark.edu
۲. http://www.keshavarzi-zeraat.blogfa.com/
۳. greenhorticulture.persianblog.ir
۴. http://www.shimizist.com/fa/page.php?rid=20
۵. daneshnameh.roshd.ir
۶. http://samani2008.blogfa.com/post-2474.aspx